Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын нутагт (сумын төвөөс хойш 40 гаруй км зайтай) баруун
хойноос зүүн урагш цувран тогтсон, оройг нь тэгш тайрсан мэт сонин тогтоцтой
гурван уулыг Гурван Мандал хэмээнэ. Энд хадны зураг, эртний Түрэгийн руни
бичээс тэргүүтэй сонирхолтой дурсгал тун ихтэй.
Ялангуяа уулын
оройн тэгш толигор хаднуудаар олон үеийн хүний бүтээл, хадны сүг зураг, тамга
тэмдгийн зүйл арвин ажээ. Эндэх аливаа дүрсийг хаднаа дүрслэн гаргахдаа
нэлэнхийд нь буюу их биеийн хүрээг цохиж, эсвэл хурц үзүүртэй зүйлээр сараачин
дүрслэх хоёр үндсэн аргаар бүтээсэн байна. эхний аргаар бүтээсэн зургуудын дотор
буга, согоо, янгир зэрэг ан амьтан, адуу, тэмээ, нохой зэргийн мал адгуус,
түүнчлэн нум сумаар зэвсэглэн хүмүүс ан гөрөө хийж буй байдал, адгуус амьтныг
гаршуулан сургаж буй сэдэв байхаас гадна нум сум, байлдааны сүх, тэрэг, буйл,
бурантаг зэрэг дайн тулаан, хөдөлмөрийн багаж зэвсгүүд бий.
Энд бас эртний
олон овог аймгийн тамгыг дүрсэлсэн нь нэн их бөгөөд тэдгээрийн дотор онгин,
сэрээ, хайрлага, чагтан болон янгир тамгад байх нь манай бусад нутгийн хадны
зураг сүгийн дурсгал дотор тааралддагтай дүйх ажээ. Эдгээр дүрсүүдийн дотор,
хүрэл ба төмрийн үеийн гайхамшигт дурсгал болох буган хөшөөнд хийсвэрлэн
дүрсэлдэгтэй адил шувуу мэт урт нарийн хошуутай, зоон дээрээ хушуурсан овгор
бүхий дүүлэн нисч буй хэлбэртэй бугын дүрс, мөн тэр үеийн хадны зургийн сэдэвт
өргөн тохиолддог хоёр дугуйтай ганц урт аралтай тэрэгний дүрс зэрэг дурсгалын
цаг хугацааг тодорхойлох дүрсүүд байна. Эдгээр болон хүн амьтныг дүрсэлсэн арга
барил, хэлбэр хийцээс харахад энэхүү хонхойлж цохих аргаар дүрсэлсэн зургууд нь
Х.Т.Ө II мянга жилийн сүүлийн хагасаас нь Х.Т.Ө I мянга жилийн тэргүүн хагаст, мөн зарим дүрсүүд нь бүр дундад зууны үед
холбогдож болохоор юм.
Харин хурц
үзүүртэй зүйлээр сараачин зурсан нарийн зураасан зургуудын дотор хүн амьтан,
зэр зэвсэг, орон байшин, тэрэг зэрэг зүйлс дүрслэгдсэн байх ба аль ч талаас нь
үзсэн цаг хугацааны хувьд ихээхэн хожуу үед бүтээгдсэн нь тодорхой. Энд бүр
хожуу үеийн бурхан шашны сүм хийд, тэдгээрийг дүрсэлсэн харьцаа хэмжээ, тэг
горьтгийг гаргасан байхаас гадна бүр орчин үеийн хэмжил зүйл арга барилаар
дүрсэлсэн зүйл ч бий. Түүнчлэн энд харьцангуй хожуу үеийн хүмүүсийн ахуй
амьдрал, шашин номын зан үйлийг тусгасан сэдвүүд ч байна. Энэ байдлаас үзэхэд
эдгээр зураг нь XIII-XIX зууны үеийг хүртэлх цаг үед холбогдмоор
ажээ.
Түүнчлэн цувраа
Гурван Мандлын хоёрт нь эртний түрэгийн руни бичгээр бичсэн дурсгал бий.
Мөн түрэгийн үед хамрагдах янгир
хэлбэртэй тамга ч эндхийн хадны зурагт байгаагаас үзэхэд хийт зургуудын
тодорхой хэсэг нь түрэгийн үед холбогдох нь илт байна. Энэ бүхнээс үзэхэд
Гурван Мандал нь манай түүхийн олон үеийн дурсгал нэг дор бөөгнөрсөн, энд
түүхэн урт удаан хугацааны турш хүн төрөлхтөн тасралтгүй нутагласаар ирсэн,
эртний өв соёлын үнэт дурсгалын газар болох нь тодорхой ажээ.
