Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 50
км-т Дулааны говь хэмээх элсэн довцгууд, загийн шугуйтай хотгор газар бий.
Эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн энэ газар бол эртний нуурын сав юм. 1955 онд
төмөр замын Улаан уул станцын ажилтан К.Ю.Ефремов анх эндээс чулуун зэвсгийн
зүйл олсноо мэдээлснээр уг газар нь Монголын эртний судлалын шинжлэх ухааны
товъёогт оржээ.
Дулааны говьд анхны хайгуул судалгаа, шинжилгээний ажлыг
Монголын археологич Х.Пэрлээ, Н.Сэр-Оджав нар хийж уг газарт шинэ чулуун
зэвсгийн дунд, хожуу үед хүн нутаглаж байжээ хэмээн үзсэн байна. Тэд 1957 онд “Дулаан ус” (худаг) хэмээх нэрийн дор эндээс
олдсон олдвор хэрэглэгдэхүүнүүдийг нийтэлж, мөн онд Ц.Доржсүрэн “Дулаан говь” гэдэг нэрээр Монгол нутгаас чулуун
зэвсгийн олдвор олдсон газрын нэрсийн жагсаалтанд тэмдэглэж, 1971 онд
археологич Д.Дорж, “Дулаан ус” гэдэг нэрээр “Неолит Восточной Монголий” зохиолдоо өгүүлэн эндээс олдсон чулуун
зэвсгийн зүйлсийн зарим хэсгийг манай тооллын өмнөх III мянган жилд хамааруулан үзжээ.
Уг газрын геологийн тогтцын хувьд Д.Цэвээндорж, П.Хосбаяр
нар археологи-геологийн хамтарсан судалгааг хийсэн байна. Газарзүйн тогтцын
хувьд “Дулааны говь”-ийн хотгор нь Дорноговийн их буурцын зүүн өмнөд хэсэгт орших бөгөөд баруун
хойд талаараа Цантын өргөгдөл, зүүн өмнөд хэсгээрээ Адарман уулын өргөгдлөөр
тус тус хүрээлэгдэнэ. Баруун өмнөд хэсгээрээ Зүүн баяны хотгортой залгана.
Энэхүү хотгор мезозойн болон кайнозойн эх газрын гарал үүсэлтэй улаан, эрээн,
цайвар өнгийн хурдсаар дүүрсэн байна. Энд археологи, палеонтологийн үлдэгдэл
олдворыг агуулсан хөрсний 12 давхарга байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй юм. 12
давхаргууд он цагийн хувьд дөрөвдөгч галавын үед хамаарах бүрэн боломжтой.
Өгүүлэн бүхийй давхаргуудын бүрэлдэхүүнд янз бүрийн гарал үүслийн хурдас
чулуулаг байна. Тухайлбал дарагдмал хөрсний хоёр үе, нуурын хурдас, гол болон
бэл хормойн гаралтай туслах чанарын хурдас үелэн тогтож, энэхүү давхаргуудад
цаг уурын өөрчлөлтүүд /халуун, хүйтрэлт/-ийг давсан эртний газарзүйн дахин үл
давтагдах онцлогууд хадгалагдан тэдгээр нь археологийн олдворуудыг агуулж
байгаагаараа эрдэм шинжилгээний ая холбогдолтой юм.
Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийг төрөл зориулалтаар
нь авч үзвэл:
- Сумын зэв: Эндээс нийтдээ сумны 20
ширхэг зэв олдсоныг хэлбэр төрхийх нь хувьд ангилбал, ялтсан зууван урт зэв
зургаа, навчин хэлбэрийн зэв нэг, гурвалжин хэлбэрийн зэв 13 ширхэг болж байна.
ялтсан зэвүүд нь нэг, хоёр талсттай нарийн урт хутган ялтасны үзүүр, мөн хоёр
хажуу ирмэгийг ар талаас нь жигд ирлэж зассан бөгөөд хөндлөн огтлол нь
гурвалжин ба дөрвөн өнцөгт хэлбэрийг үүсгэж байна. Ийм төрлийн зэвүүдийг
үйлдсэн арга хэлбэрийнх нь хувьд
мезолитын сүүлч, неолитын түрүү үед холбон үздэг. (Окладников, 1950)
- Навчин хэлбэрийн зэв нь ялтасны хоёр
талаас засаж хийсэн, хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэртэй. Үүнтэй төстэй зэвийг он
цагийн хувьд Х.Т.Ө III мянган жилийн сүүлч, II мянган жилийн эхэн үед хамаарч байна.
- Чулуун шөвөг. Дулааны говиос хоёр
чулуун шөвөг олдсоны нэг нь бүтэн, нөгөө нь хугархай юм. Эдгээр нь чулуун
залтасыг тал бүрээс нь жигд засаж шөвөг хийжээ.
- Ялтас. Нийтдээ 200 гаруй олдсоноос
жижиг ялтас нэлээд хувийг эзэлж байна.
- Хусуур. Цуглуулганд хусуур зэвсэг 39
ширхэг байгааг хэлбэр төрхийнх нь хувьд ангилан үзвэл, хумсан хэлбэрийн 23,
хажуугийн зургаа, булангийн 10 ширхэг болно.
- Хянгар. Хавтгай цахиурлаг чулууны нэг
ирмэгийг хоёр тал ба нэг талаас нь тус тус цохиж ирлэсэн хянгар хоёр ширхэг
олдсон.
- Хутга. Нимгэн хавтгай цахиурлаг чулууны
нэг ирмэгийг хоёр талаас маш жигд цохин ир суулгасан хутга хоёр ширхэг олдсон.
- Ооль хэлбэрийн зэвсэг. Хажуу ирмэг
болон үзүүрийг нь хоёр талаас нь ирлэсэн ооль хэлбэрийн зэвсэг эндээс хоёр
ширхэг олдсон бөгөөд ийм төрлийн зэвсэг дорнод Монголын нутгаас элбэг олддог
билээ.
- Үзүүр мэс. Цахиур чулууг хоёр
талаас нь цохин засаж хийсэн жадны
гурвалжин мэс хоёр ширхэг олдсон бөгөөд тэдгээрийг ишинд суулгахад тохиромжтой
болгон нимгэлэн хавтгайлжээ. Хийсэн арга барилынх нь хувьд мезолитын үед
хамаатуулан үзэхэд болох юм.
- Үлдэц. 62 ширхэг үлдэц олдсоныг дотор
нь говийн (41 ширхэг), призм хэлбэрийн (14 ширхэг) гэж ангилан үзэж болох юм.
- Залтас. Олдсон цуглуулгын дотор тодорхой хэсэг хувийг
залтасууд эзэлж байна.
- Нүдүүр, нухуур, самбар, чулуу. Эндээс үр тариа
боловсруулах зориулалт бүхий боржингоор үйлдсэн самбар чулуу, мөн нухуурын
хугархай олдсон. Энэ нь Монгол нутагт эрт үеэс газар тариалан тодорхой
хэмжээгээр хөгжиж байсны баталгаа болно.
- Хүрэл хутга. Ээтгэр үзүүртэй хүрэл хутганы хугархай
олдсон нь Х.Т.Ө XII-VII зуунд Монгол, Өмнөд, Сибирь, Төв Азид
өргөн тархсан хутганы төрөлд орох юм. (Киселев, 1950, Волков. 1967).
Эдгээрээс гадна Дулааны говиос олон
тооны шавар ваар савны хагархайнууд олдсон. Энэ бүхнээс үзэхэд Дулааны говийн
орчимд мезолитын үеэс эхлэн неолит, хүрэл зэвсэг болон дундад зууны үеэс хүн
тасралтгүй амьдран сууж ирсэн нь илт байна.
