Монгол ардын уртын дууны гайхамшиг нь дахин давтагдашгүй. Монголын өргөн уудам тал нутаг Монгол хүний хоолойны цар хүрээнд нөлөөлсөн бөгөөд өөрөөр хэлбэл нүүдэлчдийн өдөр тутмын амьдрал дундаас үүссэн аялгуу гэж хэлж болно. Уртын дууны түрлэг нь ард түмний амьдрал дундаас урган гарсан утга агуулгатай байхаас гадна үгийг нь зохиогч, аяыг нь бичигч гэж байдаггүй билээ. Олон зуун жилийг даван туулж өнөөг хүртэл дуулагдсаар ирсэн учраас “уртын дуу” гэж нэрлэгджээ. Харин олон улсын тайлбар тольд “Монголын уламжлалт хөгжмийн урлагийн үндсэн элемент бүрэлдэхүүн” хэмээн тодорхойлж, дууны хэмжээ уртаас бус, шүлгийн үгийн үе бүрийг нугалаа айзам гарган сунжруулж, уртаар шуранхайлан дуулдаг онцлогоос нь үүдэн ийнхүү нэрийддэг. Энэ онцлогоос шалтгаалан зарим тохиолдолд дөрвөн минут үргэлжлэх дуу арав орчим үгтэй байх нь ч бий хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.
Утга агуулгын хувьд харилцан адилгүй бөгөөд гүн ухаан, шашин, хайр дурлал, баяр ёслолын сэдэвтэй байдаг. Морь болон бэлгэдлийн утгатай үгс олон давтагддаг нь монгол үндэстний аж байдлын онцлогтой шууд холбоотой. Төв халхын уртын дуу дуулахдаа аялгууг нь ихэвчлэн морин хуураар тоглох бөгөөд зарим тохолдолд лимбэтэй хоршдог. Харин баруун монголчууд ямар нэгэн хөгжмийн зэмсэг ашиглахгүй, дуучин дангаар шуранхайлан дуулж, цөөн хэсэг нь икэл хуураар аялгууг нь тоглож дуулдаг.
2005 онд НҮБ-ын Боловсрол Шинжлэх Ухаан Соёлын Байгууллага (ЮНЕСКО) уртын дууг шилдэг урлагийн өв бүтээл болгон дэмжиж дэлхийн соёлын өвд бүртгэн авчээ. Уртын дуу нь өдгөө сонгодог хэлбэрээ олон хөгжиж дэлхийн хэмжээний урлаг болон хүлээн зөвшөөрөгдсөн гайхамшигт соёлын өв юм. Монгол ардын уртын дууг бэсрэг, суман, айзам гэж хуваадаг бөгөөд баруун нутгийнхан голдуу бэсрэг уртын дууг дуулдаг. Нум сумны уухай, бөхийн уухай, хурдан морины гийнгоо бүгд уртын дууны түрлэг юм. Одоогоор судлаачдын үзэж байгаагаар 6 мянга гаруй уртын дуу байдгаас идэвхтэй дуулагдаж байгаа нь 60 орчим дуу ажээ. Уртын дууны амин сүнс нь амьсгаа авах буюу амьсгааны урлаг юм. Нугалаа, айзам, цохилог, шуранхай зэргийг маш урт амьсгаа, чанга хоолойгоор дуулдаг. Дээд өнгө, дан шуранхай, давхар шуранхай, тавилт гэх мэт хоолойны цар хүрээ, чадал шаардсан дууны том урлаг юм.
Монгол ардын уртын дууны үг нь тэр чигээрээ гүн ухаан байдаг. “Жаа, идэр цовоо саруул сэргэлэн насандаа, Эс сурсан эрдэм номыг, Өтөлж харьсан хойноо, Эргэж сурна гэдэг маш бэрх биш үү дээ. Та мину зээ” хэмээх хэллэг нь хойч залуу үедээ хандсан сургаал агуулжээ. Уртын дуу нь түүхэн урт хугацаанд хэлбэр агуулгын хувьд төгс боловсорч, үгийн урлаг хөгжмийн урлагийн нэгдмэл цогц болсон байдаг. “Үлэмжийн чанар” дуу нь хүний таван мэдрэхүй болох үзэх, сонсох, харах, хүртэх, үнэрлэхүйгээр бүсгүй хүнийг магтан дуулсан бөгөөд Говийн ноён хутагт Данзанравжаа зохиосныхоо дараа “миний энэ дууг нэг удаа дуулахад 1000 Ногоон дарь эх уншсантай дүйцнэ” гэж айлджээ.
Урьхан хонгор салхи: “Урьхан хонгор салхинд нь, Уулын модод ганхдаг билээ, Уяхан гол шиг хүүтэйгээ, Удах тусмаа дасдаг л билээ дээ” хэмээн эхэлдэг. Монгол ардын айзам уртын дууны нэг бөгөөд дууны үг аялгуу нь гайхалтай зохицсон байдаг. Намрын сэвэлзсэн хонгор салхитай өдөр хайртай амраг хүүгээ санан мөрөөдөж гэгэлзсэн уянгын шинжтэй дуу юм. “Харих шувууны хойноос даган битгий хараарай, Хар санаатай хүнд үгээ битгий хэлээрэй” гэх зэргээр байгаль дэлхийн эргэн солигдох жам ёсыг хүмүүний амьдралын учрал хагацалтай холбон ухааруулсан байдаг.
Ар хөвчийн унага: “Ар хөвчийн унага нь, Агсан болоод жороо шүү, Амраг жаахан хүүгийнхээ, Аашинд нь болоод мордлоо доо” хэмээн өгүүлэх бөгөөд суман урт дуу юм. Хайртай амрагаа санан мөрөөсч түүнийхээ бэлэглэсэн мориор амраг ханьдаа яаран довтолгох залуу эрийн сэтгэлээс ундран гарч буй энэ дуу нь XIII зууны үед зохиогдож эдүгээг хүртэл дуулагдаж буй сайн хүлэг, сайхан ханиа магтсан дуу ажээ.
Уяхан замба тивийн наран: “Энэхэн сайхан замбуу тивийн нар, Илхэн бүхий дэлхий дээгүүр, Мөхрөлгүй дэлгэрч түгэн, Мандаж мандсаар байдаг л билүү зээ та мину зээ” хэмээн эхэлдэг монгол ардын тэнэгэр их айзам дуу. Монголын агуу их талд наран хөлбөрөн мандан гарч дээшлэн мандахын гайхамшигт агшинг үзсэн хүн л энэ дууг ухааран мэднэ хэмээн урлаг судлаачид ярих ажээ.
Хэрлэнгийн баръяа: “Хэрлэнгийн баръяа л гэж ахын минь уу нутаг, Хөхрөн хүдэнтсээр харагдана л билүү зээ, Хэрлэн гэгч гол мину хөөрхий, Хэнтий ханаас эхтэй билээ зээ” хэмээн дуулагдах жинхэнэ айзам их урт дуу. Тэртээ XII-XIII зууны үед зохиогдсон гэдэг бөгөөд Хэрлэн мөрний эх ундарга авдаг Хэнтий хан уул хавиас гаралтай. “Баръяа” гэх нь боргио харгиат их урсгал гэсэн үг ажээ.
Зуун лангийн жороо луус: Богд хаант Монгол Улсын үед “Зуун лангийн жороо луус” хэмээх ардын дуу төрийн дуулал байсан түүхтэй. Тухайн үед Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн Оросоос буу, зэвсэг авчирхаар очихдоо, ёслол хүндэтгэлийн үед үлээвэр хөгжим тоглуулдаг болохыг анх харжээ. Түүнд энэ хөгжмийн дугаралт өвөрмөц сайхан санагдсан тул хэдэн үлээвэр хөгжмийг зэвсгийн хамт эх орондоо авчирчээ. Үүний дараа орос мэргэжилтэн Монголд ирж Богд хааны торгон цэргээс 10 хүн сонгон, тэрхүү хөгжмийн зэмсгээр хэрхэн тоглохыг заасан ажээ. Үүний зэрэгцээ оросын хайгуулын баг Монголд ирээд Богдын ногоон ордонд зочлон Цагаан хааны төрийн сүлд дууллыг хөгжимдөн малгайгаа авч хүндэтгэл үзүүлжээ. Богд хаан тэр дууллыг хоёр удаа тахиулан дуулуулаад, өөрөө ч гэсэн тэднийг дуурайн хүндэтгэл үзүүлсэн түүхтэй. Үүнээс хойш Богд хаан төрийн сүлд дуулалтай болохоор шийдэж оросуудад хүсэлт тавьжээ. Оросын элчээр дамжуулан Марийнский буюу өдгөөгийн ОХУ-ын төв театрын нэгдүгээр хийлч А.Кадлецид Монгол улсын Төрийн дуулал зохиохыг үүрэг болгожээ. Түүнд тухайн үеийн Дорно дахин судлалын хүрээлэнгээс нэг дууны аялгуу өгсөн нь “Зуун лангийн жороо луус” байжээ. Улмаар энэ нь 1915 онд Богд Хаант Монгол Улсын Төрийн дуулал болжээ.
Эх сурвалж: Монгол орны лавлах
Та аялал, амралтын талаарх илүү их мэдээ мэдээллийг ЭНД дарж аваарай.
The Mongolian long song - Urtyn duu
Mongolia being a nomadic nation has
developed a strong tradition of vocal music. The closeness to nature and the
animal husbandry that the Mongolians have embraced for hundreds of years have
enabled a variety of amazing vocal styles to develop. They can be divided into
a number of categories: Long Song, Short Song, Throat singing, Praise, Epic,
Legend Songs, Games Songs, imitations and Sacred, Animist Song.
For the Mongolians, the long song
evokes the vast drawn out steppes. Its nostalgic tendencies generate a
preference for slow tempos, long melodic lines, wide pitch intervals and the
absence of measured rhythm. The scale used is a five note (pentatonic) scale
with no semitones. The Long song a lyrical chant made of 32 verses with a
highly ornamented melody praising the beauty of the steppe, mountains and
rivers, the love for parents or close friends, expressing reflections on human
destiny. Performances and compositions of Long Song are closely linked to the
nomadic pastoral way of life, which is still widely practiced in Mongolia.
The Long Song or Urtyn Duu is a
central element of the traditional Mongolian music. Each syllable of text is
extended for a long duration. A four-minute song may only consist of ten words.
The music varies with different ethnic groups and a lyrical theme varies
depending on context, they can be philosophical, religious, romantic or
celebratory and often use horses as a symbol or theme repeated throughout the
song.
Some of the long songs are heard in
context and form part of a ritual event such as introductory songs to the
family or public ceremonies. Some are to accompany traditional activities such
as Naadam (festival) or animal husbandry. Long song can also be non contextual
and can be performed as entertainment after the formal ritual of festivals,
whilst riding or simply as a means of self-expression. Long songs are sung by
women and men and are usually accompanied by the Morin Khuur (Horse-Head
Fiddle) or sometimes the Limbe (Transverse Flute).
There are three main types of Long
Song “Aizam Urtyn Duu” (extended long song), “Tugeemel Urtyn Duu” (normal long
song) and “Besreg Urtyn Duu” (abbreviated long song). Each of the
different ethnic group has different long songs and long song styles associated
with them. For instance the extended long song is mainly used by the Eastern
and Central Khalkh Mongolians, whilst the abbreviated long song, is used by the
Western Khalkh Mongolians. The best long song singers are meant to come from
Dund Gobi aimag.
The Long song is believed to date back
2,000 years and have been recorded in literary works since the thirteenth
century. In 2005, UNESCO declared the Mongolian Long Song one of the
Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity.
