2010 оны хүн амын тооллогоор баяд ястан 56573 бүртгэгджээ. Баяд гэдэг нь баян гэдэг үгний олон тооны утгыг заасан хувилбар юм. Монголын эртний өвөг Хүннүгийн дунд Бай-ян овог байсан бөгөөд тэд нар Хатан голоос (Шар мөрөн) умар зүгт идээшин нутаглаж байжээ.
Баян
овог YIII зууны үед Тэнгэр уул хавилцаа байжээ. Дарлигин хэмээх нэрийн
дор нэгдэж явсан арван найман аймгийн нэг нь баяд байсан ба ХII-XIII
зууны үед Сэлэнгэ мөрний сав газар Жидийн гол (Жида) болон хээр нутгаар
нутаглаж байсан аймгуудыг Жидийн баяд, Хээрийн баяд гэж нэрлэдэг байжээ.
Жидийн баяд нь Сэлэнгэ мөрний сав Гурван хиагт, Бор өндөр тэргүүтэн
газраар аж төрдөг ажээ. Жидийн баяд, Хээрийн баяд, Чаншиуд баяд, Баяд
хиад, Баяуд курлас (горлос) овогтон байсны сүүлчийн хоёр нь Хамаг
Монголын Хадаан баатар Амбагай хааны үед тодорч гараад Хүлэн, Буйр
нуурын хавиар хонгирад иргэдтэй хөршлөн нутагласан гэх мэдээ бий.
Тэрчлэн Чингис хаан тайчуудтай байлдахад арван хүрээ цэрэгтэй оролцсоны
нэг хүрээ нь баяд явсан билээ. Ийнхүү Баяд аймаг Монголын тулгар төр
байгуулах үйл хэрэгт идэвхтэй оролцсон ба хожим XYI-XYII зууны үед Өвөр
халхын таван отгийн нэг байгаад ХYII зууны хавьд Халх түмний дотор
нутаглаж үлдсэн баяд нар баядын арван хошуу болон уг удмаа хадгалан
явсаар эдүгээ Увс аймгийн Тэс, Зүүнговь, Хяргас, Малчин, Наранбулаг
сумдад аж төрөхөөс гадна Дундговь аймгийн Адаацаг, Дэлгэрцогт,
Сайхан-Овоо, Эрдэнэдалай, Дэлгэрхангай, Хулд, Дорнод аймгийн Халх гол,
Цагаан овоо, мөн Өвөрмонголын Баяд хошууд, ОХУ-ын нутагт баяд овогтой
гэх хүмүүс нутагладаг. Архивын данс, аман мэдээнээс үзвээс Сэцэн хан
аймгийн Сэцэн ханы хошуу баяд болон баяуд, мөн аймгийн Сэцэн жанжингийн
хошуунд баюуд, Илдэн вангийн хошуунд баюуд, Зоригт бэйсийн хошуунд баяд
гэх зэргээр баяд овогтны нутагшилт тархац тааралдах ажээ.
Монгол
нирун аймгийн гол овог хатагин, салжиуд нарыг үндэслэгч Буха хатаги,
Бухату салжиуд, Чингис хааны арван нэг дэх үеийн дээд өвөг Бодончар нар
баяд эцгийн үр сад юм. Түүнчлэн Мөнх, Хубилай, Өлзийт хаадын бага хатад
нь Баяудын хатагтай байснаас үзэхэд баяуд нар Боржигин овогтой худ болж
явсан аймаг байжээ.
Баяд
хувцас нь баяр болон хурим найрын, эрчүүд ба эмэгтэйчүүдийн, хүүхэд
багачуудын, ахмад өвгөд ба эмгэдийн гэх мэт хэд хэдэн төрөл байдаг. Баяд
эхнэр хүний дээл хувцас нь голдуу хүрэн улаан, хүрэн, улаан хүрэн
өнгөтэй бөгөөд дотор ба гадна энгэр нь хоёр хуруу өргөн эмжсэн цагаан
захтай, хормой нь хөвөөлсөн эмжээртэй, ханцуй нь маш өргөн, нударгатай,
ууж нь дэргэр хатуу мөртэй, ардаа оноогүй байдаг. Баяд эмэгтэйчүүд үсээ
туйванд (үсний гэр) хийх бөгөөд туйвны дээд хэсгийг чимэглэж, үзүүрт нь
эрвээхэй дүрстэй мөнгөн эдлэлийг зүүж хар цацаг унжуулдаг. Цагаан зах
зүүдэг нь бурхан тэнгэрээс өөрийн биеийг нууж ариун байдлыг харуулсан
утгыг илэрхийлдэг.
Баяд эрчүүд өвөлд цагаан нэхий голчлон өмсөх ба дээлээ эргэн тойрон хар хилэнгээр эмжиж хоёр ташаанд нь оноо гаргадаг. Онооны толгойн хэсэгт хээ гаргаж өлзий ороон хаддаг онцлогтой. Дээлийн захыг нь гадагш эргүүлэн (хэвтүүлсэн байдалтай) хос эмжиж, эргүүлсэн хэсэгтээ хар хурганы арьс хадаж гоёдог. Дээл хийх нэхийгээ аргалын утаагаар утаж ариутгаад, хийсний дараа улаан, ногоон, хар хоргойгоор эмжиж зарим үед захыг нь хурганы арьсаар тойруулан гоёдог байсан ажээ.
Эх сурвалж: Монгол орны лавлах
Та аялал, амралтын талаарх илүү их мэдээ мэдээллийг ЭНД дарж аваарай.
