Есөнзүйл сум нь Түшээт хан аймгийн Илдэн бэйлийн хошуу анх 1705 онд нутаг хошуу хуваарилалтаар Цогт Хунтайжийн томхүү Сутай-Илдэн ноёнтой байгуулагдаж, 13 зэрэг залгажээ. Есөнзүйл хэмээсэн нь Өндөр гэгээний мэндэлсэн газарт Есөн зүйлийн цэцэг ургаснаар ийнхүү нэрлэсэн ажээ. Есөн зүйл сум нь 1932 онд Илдэн бэйлийн хошуунаас тасарч Зүйл сум нэртэйгээр үүссэн түүхтэй. Одоогоор 4 баг, 3252 хүн амтай, 126,491 толгой малтай, хүн амын тоогоор аймагтаа 14, малын тоо толгойгоор 14-р байранд, нутаг дэвсгэрийн хувьд аймагтаа 16-д орж байна. Хүн амын нягтаршил 1.5 хүн/га юм.
Сумын нутаг нь далайн түвшнээс 1360-2340 метрт өргөгдсөн
Өвөрхангай аймгийн зүүн хойд хэсэгт:• Өвөрхангай аймгийн төвөөс 100 км • нийслэл Улаанбаатар хотоос 364 км • Монгол Улсын төв цэгээс 20 км• Эртний нийслэл Хархориноос 80 км• төв замаасаа 12 км зайтай бөгөөд тус сум нь Өлзийт, Хужирт, Хархорин, Бүрд, Баян-Өндөр, Сант сумтай хиллэдэг.
Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -24.6С7 дугаар сарын дундаж температур +19.6СЖилийн дундаж салхины хурд 4-6 м/сЖилийн хур тунадасны нийлбэр 225-230.5 мм
