ЗАВХАН - БАЯНХАЙРХАН СУМ

1931 онд Хөвсгөл аймгийн харьяанд байгуулагджээ. Хуучны Засагт хан аймгийн Эрдэнэдүүрэгч засгийн хошуунаас үүсэлтэй. Тус хошуу нь 1924 онд Дэлгэр хан уулын хошуу хэмээн нэрээ өөрчилсөн. 1924 онд хуралдсан Дэлгэр хан уулын хошууны “Жинхэнэ ард”-ын анхдугаар хурлаар эл хошууны засаг захиргааны зохион байгуулалтыг Монгол Улсын анхдугаар үндсэн хуульд заасан нутгийн захиргааны дүрэм ёсоор өөрчлөн байгуулсан бөгөөд чингэхдээ 50 өрхийг нэг баг, 150 өрхийг нэг сум болгожээ. Ийнхүү Дэлгэр хан уулын хошуу нь дотроо Баян, Баян-Уул, Баянзүрх, Цэцэрлэг, Рашаант, Жаргалант, Бүрэн, Чандмань, Буянт, Дадал, Цогтой, Эрдэнэ-Уул, Наран, Цэцэн, Агьт зэрэг 15 сум 53 багт хуваагдсан байна.

1931 он хүртлэх Монголын засаг захиргааны бүтэц нь арван гэр, сум, хошуу, аймаг гэсэн зохион байгуулалттай байсан бол 1931 оны өөрчлөлтөөр баг, сум, аймаг гэх зохион байгуулалттай болжээ.

1923 оны үеийн сумд 150 цэргийн насны эрчүүдийг нэг сум хэмээдэг байсан бол 1931 оны сумд нь Хангай газар 600 цэргийн насны эр, говь газар 400 цэргийн насны эр байсан мөн 1923 оны сумд таван арван гэр нийлж нэгэн сумыг бүрэлдүүлж байсан бол 1931 оны сумд хэд хэдэн багаас бүрэлдэх болсон, 1923 оны 2-3 сумдыг нэгтгэн 1931 оны сумдыг байгуулсан байдаг. Тэгэхээр 1923-1931 оны хооронд одоогийн сумд байгуулагдаагүй бөгөөд харин зарим нэгэн бага сага өөрчлөлт, мөн нэрийдлэгүүд нь л өөрчлөгдсөн гэж хэлж болохоор байна.

1921-1930 онуудын үед хийгдсэн бэлтгэл ажил хангагдсан гэж үзэсний үндсэн дээр 1930 оны XII сард хуралдсан МАХН-ын анхдугаар бага хурал, мөн оны V сарын 21-нд хуралдсан БНМАУ-ын улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн XVIII бага хурлаас тогтоол гаргаж, тус улсын засаг захиргааны зохион байгуулалт нь өнөөгийн шаардлагыг хангахгүй байна гэж үзээд тус улсын нутаг дэвсгэрийг шинэчлэн зохион байгуулах тухай заасан байна. Тухайлбал, 1931 онд хуралдсан улсын XVI бага хурлын тогтоолд “… одоогийн нутгийн байгуулалт хязгаар хил нь хуучны феодалын эзэмшсэн үлдэгдэл дүрс даруй мөн болж, улсын байгуулалт нийгэм журмын бөгөөд төлөвлөгөө бүхий ёсоор өөрчлөн шинэтгэхэд үл тохирно. Аж ахуйн талаар бөөгнөрсөн хэсэг анги болж үл чадсаар газар орны ба байгалийн дүрс чанарт үл тохирон засаг захиргаа болон аж ахуйн талаар захирах удирдах явдалд үл нийцэлдэх хийгээд тоо бүртгэлийн явдлыг гүйцэтгүүлэхийн аргагүй болжээ. Бас ч аймгуудын хил нь өргөн уудам болох учир уг хэрэгт тохиромжгүй байдлыг үзүүлж гагцхүү илүү шатууд бий болж, ардуудыг албан газруудаас хөндийрүүлэн холдуулж, овог угсаагаар цөөн болох ард олны захиргааны ба орон нутгийн байгуулалтанд хэрхэвч тус дөхөм үл болно. Эдгээр зүйлүүд хамтарч ирсээр таван жилийн төлөвлөгөө бүхий үесийн эхэн ба хамтралын ажлыг хөгжүүлэхэд тус улсын анги нутгийг шинээр хуваарилах явдал чухал зорилт болсон байна.” гэжээ. 

Тэрчлэн мөн оны V сарын 21-ний өдрийн тогтоолын 7-р зүйлд зааснаар “… Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг аж ахуйн талаар бүрэн бүтэн захирах засаг захиргаа ба эдийн засгийн хуваарь бүхий 13 тооны анги нутгийг байгуулах, оршин суугаа хүмүүсийн тоо ба аж амьдралын хийгээд дэвсгэр газрын хэмжээ зам тээвэр зэрэг байдлыг харгалзан хошуудыг устгаж сумуудын байгуулалтыг өөрчлөн өрх хангайд 600-аас дээш, дундад бэлчээрийн газарт өрх 300-аас дээш нэг сум болгож засаг захиргааны нэгж байгуулна.” гэж заасан байна.

Энэхүү заалт шийдвэр ёсоор 1930 оны II сард БНМАУ-ын бага хурлын тэргүүлэгчдийн V хурлаар шинэ аймгууд байгуулах шийдвэр гаргасны дагуу Намын төв хорооны төлөөлөгч Цэрэндорж нарын удирдлагаар сумдын ардын хурлуудыг хуралдуулан 1931 оны IV сарын 15-нд Дэлгэрхан уулын хошууг татан буулгаж эл хошууны 15 сумыг нэгтгэн Баянхайрхан, Баян-Уул, Цэцэрлэг, Цагаан-Уул, Бүрэнхаан сумдыг байгуулан Хөвсгөл аймагт харьяалуулжээ. Баянхайрхан сумыг Дэлгэрхан уулын хошууны Баян, Наран, Цэцэн гэсэн гурван сумыг нэгтгэн байгуулжээ. Учир иймд бид 1931 онд Дэлгэрхан уулын хошууг татан буулгаж Баян, Наран, Цэцэн зэрэг сумдыг нэгтгэн нэгэн сум байгуулснаа Баянхайрхан хэмээн нэрлэсэн тул манай сум 1924 онд бус 1931 онд байгуулагдсан бөгөөд өдгөө 90-н жил бус 83 жилийн ой тохиож буй мэт санагдана. 

Баянхайрхан сум анх үүсэн байгуулагдсан 1931 оны үед Дүнгээгийн өврийн Хэрсэн чулуу гэдэг газар төвлөрч дотроо 7 багт хуваагддаг байжээ. Үүнд: 

Завхан аймгийн Баянхайрхан сум нь 1924онд байгуулагдсан, хуучнаар Засагт хан аймгийн Эрдэнэдүүрэгч вангийн хошуу. Баянхайрхан, Асгат, Минж Наран Төөнт гэсэн 4 багийн нийт 502 өрхөд 1767 хүн амьдардаг. Хүн амын тоогоор Завхан аймгийн 24 сумаас эхнээсээ 15-д, газар нутгийн хэмжээгээр 6-д ордог,

Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой. Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй. • 1 дүгээрсарындундаж температур -28,5 °С • 7 дугаарсарындундаж температур +16,4 °С • жилийн дундаж салхины хурд 6-8 м/с • жилийнхуртунадаснынийлбэр 215,5мм Нийгэм эдийн засгийн хүрээнд: Сумын төсвийн нийт орлого нь 96,8 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 127207,2 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 1484,0 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 233008,6 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 137386,3 хувь нь цалин, 15112,4хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 70509,9 хувийг урсгал шилжүүлэг, 15,0 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэц Сумын хэмжээнд нийт 10 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 1.0 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 1,8 сая, аймагт 1,8 сая, орон нутагт 200.0 сая нийт 3,8 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Тус суманд жилд 10,0 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг

o Сумын Засаг даргын Тамгын газар нь Наран багийн 1 дүгээр хэсэгт байршилтай , нийт 32 ажилтан ажиллагсадтайгаар төрийн үйлчилгээг ард иргэдэд хүргэн ажиллаж байна. o Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль нь Наран багийн 2 дугаар хэсэгт байршилтай , 640 хүүхдийн хүчин чадалтай одоогоор 260 хүүхэд суралцаж байна. Нийт 48 багш ажиллагсадтай. Нийт 12 бүлэгт 260 хүүхэд өдрөөр суралцаж албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага , суурь , бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 25 иргэн суралцаж , бага ангийн хамран сургалт 98 % тай , суурь боловсролын хамран сургалт 99 хувьтай байна. o Хүүхдийн цэцэрлэг нь Наран багийн 1-р хэсэгт байршилтай 50 хүүхдийн хүчин чадалтай ба одоогоор 70 хүүхэд хүмүүжиж байна. Нийт 11 багш ажиллагсадтайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна. o Эрүүл мэндийн төв нь Наран багийн 1 –р хэсэгт байршилтай нийт 10 ортой , 2 их эмч 4 сувилагч нийт 26 ажиллагсадтайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна. 2012 онд нийт 11 хүүхэд мэндэлж 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл , эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 443 , осол гэмтэл 23 , халдварт өвчлөлийн 4 тохиолдол гарсан байна. o Соёлын төв нь Наран багийн 2 дугаар хэсэгт байршилтай , нийт 80 хүний суудалтай 5 ажиллагсадтайгаар иргэд хөдөлмөрчдөд соёл урлагын үйл ажиллагааг тогтмол хүргэж ажиллаж байна. Тус суманд 200 хүний суудалтай Соёлын төвийн барилга шинээр баригдаж байгаа бөгөөд 2013 онд ашиглалтанд бүрэн орно. Тус сумын нутаг дэвсгэрийн бүслчлэлийн өнөөгийн байдал нь Орон сууц , олон нийтийн 2000га газар , Үйлдвэрлэлийн бүс 80га газар , Ногоон байгууламж , амралт , аялал жуулчалын бүс 2000 га газар , Хөдөө аж ахуйн бүс нутаг 1000га газартай байна. Нийт 2012 оны байдлаар 77 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 38.5га газар өмчилж , 257 иргэн , аж ахуйн нэгж , өвөлжөө хаваржааны зориулалтаар 295.7 га газар эзэмшиж байна. Тус сумын үндсэн бренд бүтээгдэхүүн болох Дүнгээ уулын арц , Сонгино , Цагаан идээ , сур суран эдлэл зэрэг бүтээгдэхүүнээр жил бүр зохион байгуулагддаг үзэсгэлэн худалдаанд амжилттайгаар оролож ирсэн билээ. Тус сумын нутаг дэвсгэрт түүх соёлын дурсгалт газрууд цөөнгүй байдаг бөгөөд түүнээс дурьдвал: Наран багийн Овоотын гэзэгт байрлах Хувьсгалч эмэгтэй Бүрэнжаргалын хөшөө , Түрэг улсын үеийн Хүн чулуун хөшөө , хиргисүүр Хөшөөн чулуу , Сүм дуганы суурь \Туурь \ зэрэг олон арван түүхийн үнэт дурсгал байдаг бөгөөд Сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын тогтоол шийдвэрээр Түүх –Соёлын үл хөдлөх дурсгалт газруудыг хамгаалалтандаа авч ажиллаж байна. Баянхайрхан сумын онцлог нь Далайн түвшинээс 2422м өндөрт өргөгдсөн нутаг дэвсгэр нь уул гүвээ толгод бүхий тал хээр хосолсон мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэх боломжтой Улаанбаатар хотоос 1150 км алслагдсан. -Байгалийн эрс тэс уур амьсгальтай -Ой модны баялагтай -Үзэсгэлэнт дурсгалт газруудтай -Түүх соёлын дурсгалуудтай Тухайлбал сумын төвийн зүүн урьд талд орших түрэг улсын үеийн хүн чулуун хөшөөг нэрлэж болно. Тус хөшөө түрэг улсын язгууртанд зориулан нүүрэн хэсгийг наран ургах зүгт хандуулан босгосон байна. Баянхайрхан сумын ард түмний гол аж ахуй нь нүүдлийн мал аж ахуй бөгөөд Баянхайрхан сумын Соёлын төв нь 1947 анхны барилгаа барьж “Улаанбулан” нэртэйгээр байгуулагдаж, анхны эрхлэгчээр Дэмчигжав гэдэг хүн үйл ажиллагаа явуулж соёл олон түмний ажлыг явуулж байсан. Дараа нь 1961 онд клуб нэртэй болж эрхлэгчээр нь Санжжав гэдэг хүн ажиллаж, 1959 онд нүүдлийн кино цэгтэй болж кино механикчаар Шадав гэдэг хүн ажиллаж байсан. Соёлын төв нь 1970 оноос улсын төсөвтэй болж, Эрхлэгч, кино механикч, үйлчлэгч гэсэн 3 орон тоотой үйл ажиллагаа явуулж ирсэн.

Соёлын төв нь анх үүсгэн байгууллагдсанаас хойш 66 жил тасралтгүй үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Мөн уран сайханчдын тайлан тоглолтыг жил бүр зохион байгуулж 2009 онд МУТУС Ж.Даваажавын “Эх нутагтаа өргөх миний аялгуу” тоглолт 2010 онд ХБК оюутан О.Баатарзори,гийн “Нутагтаа өргөх дуу” 2011 онд Х.Анхбат, Х.Баасанням, Х.Энхбат нарын хамтарсан “Эгшигийн цацал” 2012 онд СУИС-ийн дуулаачийн 2-р курсийн оюутан Н.Содномдоржийн “Халуун элгэн нутаг” зэрэг тайлан тоглолтыг хийсэн.

Орон нутагт байгаа монголын түүх, соёл урлагийн арвин баялаг дурсгалуудын хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулах, олон нийтийн хүртээл болох зорилгоор 1940 оноос эхлэн аймаг бүрд сургууль, гэгээрлийн байгууллагуудыг түшиглүүлэн орон нутаг судлах кабинет байгуулах ажил эхэлж, тэдгээр нь эхэлж гэгээрлийн яамны харьяа ажиллаж байгаад 1950 оны үед Шинжлэх ухааны хүрээлэнд, 1962 онд Соёлын яамны харьяалалд шилжсэн байдаг.

Та аялал, амралтын талаарх илүү их мэдээ мэдээллийг ЭНД дарж аваарай